Türkiye`deki kayıt dışı ekonominin (yeraltı ekonomisi) boyutlarını belirlemeye çalışan Merkez Bankası uzmanları, değişik yöntemlerle farklı büyüklüklere ulaştılar. Ancak tüm yöntemler, kayıt dışı ekonomik aktivitede son yıllarda önemli bir büyüme yaşandığını ortaya çıkardı.
Merkez Bankası uzmanlarından Fethi Özgüç ve Gökhan Yılmaz, Türkiye`deki yeraltı ekonomisinin boyutlarıyla ilgili bir çalışma yaptılar. GSYİH, İstihdam yaklaşımı, basit para (banknot) oranı, işlemler ve para talebi yöntemleriyle kayıt dışı ekonominin boyutunun belirlenmeye çalışıldığı çalışmada, kayıt dışı ekonominin kayıtlı ekonominin yüzde 26`sı kadar bir büyüklük oluşturabileceği hesaplandı.
Basit para yöntemi
Dolaşımdaki paranın, toplam mevduata oranından yola çıkılarak hesaplama yapılan, Basit para (banknot) oranı yöntemiyle Türkiye`deki yeraltı ekonomisinin boyutunun 1998 yılı için kayıtlı ekonominin yüzde 26`sı kadar olabileceği sonucuna varıldı. Bu rakam da 1998 yılı fiyatlarıyla 13.8 katrilyon liralık bir büyüklüğe ulaşıyor. Bu günkü fiyatlarla bu rakam 25-30 katrilyon liralık bir büyüklüğe işaret ediyor.
Basit para oranı yöntemine göre 1960-1998 yılları arasındaki dönemi, 1980`de yaşanan yapısal ekonomik değişiklikler nedeniyle 1960-1979 ve 1980-1998 yılları ayrı ayrı alınarak değerlendirildi. Buna göre 1960`ların ilk yıllarında yüzde 21-23 oranları arasında seyreden kayıt dışı ekonominin kayıtlı ekonomiyi oranı 1970`li yıllarda yüzde 8.5`e kadar geriliyor. 1980`den sonra ise hızla yukarı doğru tırmanıyor. En yüksek noktaya ise 1994 krizinin ardından yüzde 46.2`yle 1995 yılında yükseliyor. Hesaplanan en son yıl olan 1998 yılında ise yüzde 25.8 olarak gözüküyor.
Para talebi
Yeraltı ekonomisinin yaptığı işlemlerde nakit para kullandığı esas alınarak oluşturulan Para talebi yöntemi ise kayıt dışı ekonomideki büyümenin nakit paraya olan talebi arıtracağı varsayılıyor. Dolaşımdaki para miktarı esas alınarak yapılan bu hesaplamada kayıt dışı ekonominin kayıt altındaki ekonomiye göre 1998 yılı için yüzde 17.9 olan oranının 1999 yılında yüzde 20.5`e çıktığı sonucuna varılıyor. Bunun parasal değerinin de 1999 fiyatlarıyla 17 katrilyon lira olduğu belirtiliyor. Bu yöntem ve kayıt dışı ekonominin yıllar itibariyle büyümekte olduğunu gösteriyor.
İstihdam yaklaşımı
İşgücü ve istihdamdakilerin toplam nüfusa oranına bakılarak yapılan bu hesaplamada, işgücünün yüzde 35.9, istihdamın ise yüzde 33.7 olan toplam nüfusa oranının, OECD ülkelerinde yüzde 45-50 arasında değiştiğine dikkat çekildi. Bu sonucunda da Türkiye`de gayri resmi ekonomik aktivitede bir artış oludğu izlenimini verdiği belirtiliyor.
Uzmanlar, harcamalar yöntemiyle gayri safi yurt içi hasıla ve üretim yöntemiyle gayri safi yurt içi hasıla rakamları arasındaki farka bakılarak yapılan tahminde de 1998 yılı için kayıt dışı ekonominin kayıtlı ekonomiye oranı yüzde 2.5, 1999 yılı için de yüzde 7.5 olarak hesapladılar. Çalışmada, tasarrufların döviz ve altın gibi araçlarla değerlendirilme eğilimi bulunan Türkiye için bu öntemin uygun olmadığı ifade edildi.
İstikrarlı ekonomiler için
Uzmanlar, yeraltı ekonomisinin ölçülmesinde kullanılan yöntemlerin Türkiye için farklı sonuçlar verdiğini, bunun da yeraltı ekonomisini tahmin etmek için yerleşmiş bir yöntemin bulunmamasına bağlanabileceğine dikkat çektiler. Uzmanlar, söz konusu yöntemlerin ekonomik istikrar içerisindeki ülkeler için geliştirildiğini bu nedenle ekonomileri istikrarlı olmayan ülkelere uygulanabilirliğinin tartışmalı olduğunu vurguladılar. (ANKA)